Benim gibi, “insanlar, toplumlar, güç ilişkileri ve kültürel pratikler” üzerinden dünyaya yaklaşan biri olarak başlamak istiyorum: Dört Balkan ülkesi — Türkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya — 9 Şubat 1934’te Balkan Antantı olarak bilinen antlaşmayı imzaladılar. ([Vikipedi][1])
Bu küçük tarihsel olaya bakarken, toplumsal normlar, kültürel kimlikler, güç dengeleri ve eşitsizlik gibi kavramların nasıl içeriden ve dışarıdan biçimlendiğini birlikte sorgulamak anlamlı — çünkü devletlerin imzaladığı bir anlaşma, aynı zamanda bireylerin, toplulukların, sınır ötesi kimliklerin gündelik hayata nasıl yansıdığının göstergesi.
Temel Kavramlar: Balkan Antantı, Toplumsal Adalet ve Eşitsizlik
Balkan Antantı nedir, kim imzaladı?
Balkan Antantı, 9 Şubat 1934’te Atina’da dört devletin — Türkiye, Yunanistan, Yugoslavya, Romanya — dışişleri bakanlarının imzasıyla resmîleşmiş bir savunma ve işbirliği paktıdır. ([Atatürk Ansiklopedisi][2]) Amacı, Birinci Dünya Savaşı’nın ardından Balkanlar’da doğan sınır sorunları, etnik ve milliyetçi çekişmeler, bölgesel revizyonist tehditler karşısında ortak bir savunma hattı kurmak ve birbirlerinin sınır bütünlüğünü karşılıklı güvence altına almaktı. ([Vikipedi][1])
Bu anlaşma, devletler arası bir uyum/koordinasyon girişimi olduğu kadar — dolaylı da olsa — toplumsal düzeyde “komşuluk”, “ortak kimlik algısı”, “güven” ve “barış” kavramlarını yeniden üretme çabasıdır.
Toplumsal adalet ve eşitsizlik bağlamında Antant
“Toplumsal adalet” kavramı, yalnızca bireyler arası eşitlik değil — topluluklar, bölgeler, kültürler arasındaki ilişki ve dengeleri de içerir. Balkan Antantı gibi antlaşmalar, bu anlamda güç dengelerini resmî kurallarla düzenlemeyi hedefler: devletler arası eşitsizlikleri dengelemeye, saldırganlığı caydırmaya, küçük ya da daha savunmasız sayılan ülkeleri korumaya… Ancak bu tür antlaşmalar, çoğu zaman sınır meselelerini, etnik azınlık haklarını ya da kültürel çeşitliliğin korunmasını garanti etmez — bu da yeni eşitsizlik alanları yaratır.
Toplumsal Normlar, Kültürel Pratikler ve Güç İlişkileri
Milliyetçilik, kimlik ve komşuluk algısı
Antant öncesinde, Balkanlar’da devletler — ve dolayısıyla halkları — milliyetçi kimlikler etrafında şekillenmişti. Savaşlar, sınır değişimleri, göçler, nüfus kâğıtları gibi pratikler; kimlik algısını sürekli yeniden kuruyordu. Antant ile birlikte, devletler “Biz komşuyuz, birbirimizin varlığına saygı göstereceğiz” diyerek resmî bir barış taahhüdü vermişti. ([Tübitak Ansiklopedi][3]) Bu adım, sadece diplomatik değil — sembolik bir söylemdi: “Balkan halkları” ya da “Balkan kimliği” gibi melez, çok katmanlı kimliklerin imkânlarını az da olsa açıyordu.
Ancak bu aynı zamanda, resmi devlet kimliklerinin hâkimiyetini pekiştiriyordu: Azınlıklar, yerel kültürler, sınır bölgelerindeki halklar bu resmi kimliklerin dışında bırakılmış olabilir; kültürel pratikler, dil, din, gelenek gibi çeşitlilikler göz ardı edilebilirdi. Bu açıdan Antant, hem potansiyel bir toplumsal adalet vaadi taşıyor hem de eşitsizliklerin, homojen kimlik beklentilerinin yeniden üretilmesine yol açıyordu.
Güç dengesi, uluslararası baskılar ve yerel etkiler
1920–30’larda Avrupa’da, özellikle yükselen faşizm, revizyonist devlet talepleri, büyük güçlerin baskısı ve savaş sonrası kırılgan dengeler… Tüm bu faktörler, Balkanlar’da güvenlik endişesini artırmıştı. Antant, bu bağlamda bir “kolektif savunma hattı” olarak doğdu. ([Avi M.][4])
Ancak bu tür antlaşmalar, genellikle devletlerin güç ilişkilerini yeniden üretir. Daha güçlü devletlerin — ekonomik, nüfus, diplomatik kapasite bakımından — söz hakkı büyüktür; daha zayıf ya da az nüfuslu devletler daha savunmasız kalabilir. Bu da, bölgedeki eşitsizlikleri pekiştirebilir. Yani Antant, idealde koruma ve eşitlik vaadi taşısa da, pratikte “kim daha güçlü” ise onun lehine çalışabilirdi.
Örnek Olaylar & Saha Perspektifleri
Kültürel azınlıklar ve sınır değişimleri
Mesela sınır boyunca yaşayan halkları düşünün: 1912–1923 Balkan Savaşları, Birinci Dünya Savaşı, imparatorlukların çöküşü ve göç hareketleri… Bu süreçlerde birçok aile hem coğrafi hem de kimliksel yer değiştirmek zorunda kaldı. Antant ile sınırlar güvence altına alındığında — devletler arası çatışma ihtimali azalsa da — bu halkların çoğu hâlâ “azınlık”, “göçmen”, “mülteci” ya da “etnik azınlık” kimlikleriyle yaşamaya devam etti.
Bu durum, toplumsal adalet bağlamında eşitsizlik üretirdi: Kimlikleri, dilleri, kültürleri resmî kimliklerle uyumlu olmayabilir; bu da sosyal dışlanma, ekonomik dezavantaj, temsil eksikliği anlamına gelebilirdi.
Bu perspektiften bakarsak, Antant sadece sınır güvenliği sağlamadı — aynı zamanda kimlerin “kendini evinde” hissedeceğini, kimlerin ikinci planda kalacağını da belirledi.
Diplomasi ve uluslararası güç dengesi: küçük devletlerin “korunma / teslimiyet” çelişkisi
Antant’ta yer alan devletlerden her biri — özellikle kurulan yeni ülkeler ya da yeniden sınırları çizilmiş devletler — hem bağımsızlıklarını korumak hem de ekonomik ve askeri olarak güçlü olamamanın getirdiği savunmasızlıkla baş etmek istiyordu. Bu antlaşma onlara bir “kolektif güvenlik” çerçevesi sundu. ([kurtulussavasi.gen.tr][5])
Ama bu, bir yandan da kolektif bağımlılık demekti: Bu devletler, daha güçlü ya da tehdit algısı yüksek olan devletlerin yönlendirmesine açık hale gelebilirdi. Bu da, bağımsız kimliklerini — kültürel, ekonomik, diplomatik — korumada zorluk demekti. Dolayısıyla bu tür paktlar, bağımsızlık ve koruma arasında, özgürlük ve baskı arasında ince bir çizgide var oluyordu.
Güncel Akademik Tartışmalar & Eleştiriler
– Bölgesel işbirliği ve “yerelden sahiplenme” (regional ownership) anlayışı: Bazı araştırmacılar, Balkan Antantı’nı, dış güçlerin müdahalesine karşı yerel aktörlerin kendi güvenliklerini sağlama çabası olarak değerlendiriyor. ([Avi M.][4]) Bu, “Balkanlar’ın kaderinin dışarıdan değil, içeriden belirlenmesi” yönünde bir adım olarak okunabilir.
– Ancak diğer bir eleştiri de şu: Antlaşma derin toplumsal, kültürel, etnik meseleleri kapsamıyordu; yalnızca devlet varlığı, sınır çizgisi, stratejik güvenlik üzerineydi. Bu da anlamına geliyor ki, antlaşmadan en fazla devletler kazanç elde etti — bireyler, azınlıklar, sınır halkları ise hâlâ eşitsizlik ve gerilimle yüzleşmeye devam etti.
– Bu bağlamda “toplumsal adalet” perspektifiyle bakarsak: Antant, devletler arası adaleti güçlendirme iddiası taşısa da — iç toplumsal adalet, kültürel adalet, kimlik adaleti gibi alanlarda eksikti. Yani “güvenlik + egemenlik” üzerinden kurulan düzen, sosyo‑kültürel eşitsizlikleri derinleştirme potansiyeli taşıyordu.
Kendi Gözlemlerim & Okuyucuya Davet
Benim gördüğüm, tarihsel antlaşmalar kadar — ya da onlardan daha da çok — bireylerin, günlük yaşamın, kültürlerin ve kimliklerin hikâyeleri önemli. Balkan Antantı’nın imzalanması bir diplomatik başarı olabilir; ama ya aynı sınırlar içinde yaşayan, dillerle, kimliklerle, kültürlerle şekillenen insanlar? Onların hikâyeleri ne oldu?
Belki bugün — göç, diasporalar, kimlik tartışmaları, geçmişin mirası — hâlâ Balkan coğrafyasında yankılanıyordur. Bu antlaşma, resmi tarih kitaplarında bir satır; ama günlük yaşamda, “komşuluğun”, “ötekinin”, “azınlığın” nasıl algılandığı, nasıl yaşandığı ise farklıdır.
Siz, kendi yaşamınızda ya da ailenizde — sınır, kimlik, göç, azınlık deneyimleri gördünüz mü? Bu antlaşmanın ya da benzer tarihsel düzenlemelerin gölgesinde kimler yaşamış olabilir?
Lütfen düşüncelerinizi, hikâyelerinizi paylaşın — çünkü tarih sadece devletlerin imzasında değil, insanların yaşamında yeniden başlar.
[1]: “Balkan Pact”
[2]: “Balkan Antantı – Atatürk Ansiklopedisi”
[3]: “BALKAN ANTANTI Ansiklopediler – TÜBİTAK”
[4]: “1934 PACT OF BALKAN ENTENTE: THE PRECURSOR OF BALKAN/SOUTHEAST … – AVİM”
[5]: “Balkan Antantı Maddeleri ve Karaları – kurtulussavasi.gen.tr”